آرامگاه حافظ (حافظیه) در بلوار آزادی شیراز

آرامگاه حافظ که به حافظیه معروف است، یکی از جاذبه‌های گردشگری شیراز است که در بلوار آزادی این شهر جای دارد. این مکان گردشگری همه‌روزه پذیرای گردشگران زیادی است و تقریباً هر گردشگری که به شیراز سفر کند از آن دیدن می‌کند.

معرفی و پیشینه آرامگاه حافظ

حافظیه یا آرامگاه حافظ، محل خاک‌سپاری حافظ شیرازی در شیراز است. این بنا به‌فرمان رضاشاه به علی‌اصغر حکمت، وزیر آموزش‌وپرورش وقت و بر پایه طرحی از آندره گدار طراحی و بازسازی شد. مجری آن، علی ریاضی، رئیس اداره آموزش‌وپرورش فارس، و سرپرستش علی سامی بودند.

این مکان درگذشته، مکانی در شمال شهر شیراز بوده که از رودخانه خرمدره در شمال دروازه اصفهان فعلی آغاز می‌شده و تا دامنه کوه چهل مقام امتداد می‌یافته است. این مکان از قدیم مورداحترام مردم شیراز بوده تا جایی که بسیاری از مردم، رسوماتی مانند نماز جماعت، نماز عید فطر و قربان را در این مکان خوش آب‌وهوا به‌جا می‌آوردند و عده‌ای نیز مردگان خود را برای آمرزش، در این مکان به خاک می‌سپردند. نخستین کسی که بر مقبره حافظ نام «حافظیه» نهاد، شخصی به نام اوحَدی بَلْیانی بود. مقبره حافظ و پیرامونش، پیش‌تر با نام «تکیه حافظ» شناخته می‌شد. نویسنده فارس‌نامه نیز از این مکان با نام «تکیه خواجه حافظ» نام‌برده است.

حافظیه به‌گونه‌ای ساخته‌شده که هر گوشه‌اش حرفی برای گفتن دارد و دنیایی از نشانه‌ها را در خود جای‌داده است. با آمیخته شدن این مفاهیم بلندپایه در فرهنگ و عرفان ایرانی اسلامی، آرامگاه شخصیت می‌یابد و به نمونه کامل یک رندِ عارفِ حقیقت‌جوی ایرانی تبدیل می‌شود. این نمادها در هرلحظه پیش روی شما قرار دارند:

۱– رویارویی با نماد اسارت پیش از ورود به مجموعه: قبل از اینکه وارد مجموعه حافظیه شوید با نخستین نماد آن برخورد می‌کنید. آرامگاه حافظ در مقابل یکی از شلوغ‌ترین خیابان‌های شیراز قرار دارد و هنگامی‌که در خیابان هستید هیچ اثری از آرامگاه نمی‌بینید. این خیابان را می‌توان نماد اسارت در جهان صنعتی و مدرن دانست، چرا که نمی‌توان از میان آن، آرامگاه حافظ را که از آن با عنوان نماد افکار و اندیشه‌های عرفانی یاد می‌شود، به تماشا نشست.

۲– نمادی از دنیای مادی در محوطه جنوبی: وقتی‌که وارد مجموعه می‌شوید، در محوطه جنوبی قرار می‌گیرید که به‌عنوان نماد دنیای مادی و ظواهر فریبنده آن در نظر گرفته می‌شود. سپس باید از پله‌ها بالا بروید تا وارد رواق بیست ستون یا تالار حافظیه شوید. از این محوطه، هرچه که به آرامگاه، نزدیک‌تر می‌شوید، گویی انسان از بند هواهای نفسانی آزاد می‌شود. می‌توان بالا رفتن از ایوان را به‌منزله معراج عرفانی و سیر و سلوک در دنیای ملکوت دانست.

۳– نشانی از عالم ملکوت در تالار یا ایوان میانی: ایوان، نشانه عالم ملکوت است، چرا که در اینجا حجاب‌ها کنار زده می‌شوند و مقبره که نمادی از خورشید و حقیقت است، آشکار می‌شود. در این لحظه پایین آمدن از تالار حافظیه می‌تواند نماد تعظیم در برابر این خورشید درخشان باشد. این تالار دارای دو ردیف پلکان است که هریک از آنها ۹ پله دارد و در ادبیات فارسی، عدد ۹ همان آسمان‌ها است و قداست دارد.

۴– نماد بهشت در محوطه شمالی: بخش شمالی را نماد دنیای ملکوت می‌دانند. در این قسمت به آرامگاه می‌رسیم که نماد دست‌یابی به حقایق و رمز و رازهای دنیا است. این بخش ۸ درب ورودی و خروجی دارد و آرامگاه نیز از ۸ ستون سنگی تشکیل یافته است. استفاده از عدد ۸ خیلی نیز بی‌دلیل نیست و آن را نماد زمان حیات حافظ، یعنی قرن هشتم و هشت درِ بهشت می‌دانند.

۵– آرامگاه نماد بهشت: آرامگاه به‌طورکلی نماد خورشید است؛ اما درون آن نمادهای دیگری نیز وجود دارند. نمای بیرونی گنبد آرامگاه، به شکل کلاه درویشان تُرک است و از آن با عنوان نماد آسمان یاد می‌شود. درون گنبد مجموعه‌ای از رنگ‌های عرفانی است که هر یک نماد خاصی هستند: آبی فیروزه‌ای، نماد بهشت. سرخ ارغوانی، نماد شراب ازلی. سیاه‌وسفید، نماد شب و روز و قهوه‌ای سوخته، نماد خاک.

مجموعه آرامگاهی حافظیه از قسمت‌های مختلفی تشکیل‌شده است که در ادامه به معرفی و بررسی آن‌ها پرداخته می‌شود.

محوطه جنوبی

محوطه‌ای که در جنوب مجموعه حافظیه قرار دارد، به‌عنوان ورودی حافظیه محسوب می‌شود و برای رسیدن به مقبره حافظ باید از آن گذر کرد. وجود دو نارنجستان بزرگ، هر یک به ابعاد ۳۵*۷۰ متر، در شرق و غرب حیاط، جلوه‌ای خاص به این فضا بخشیده است و علاوه بر سرسبزی و خرمی در بهار، مشام بازدیدکنندگان را از بوی بهارنارنج پر می‌کنند. در وسط حیاط، باغچه باریک بلوار مانندی به عرض حدود ۴ متر تعبیه‌شده که چمن و گل به آن زینت می‌دهد. در دو سوی این باغچه، دو راهرو به عرض ۴ متر به رفت‌وآمد بازدیدکنندگان اختصاص دارد.

در اطراف این دو راهرو، دو باغچه به ابعاد ۲۰*۴۵ متر تعبیه‌شده است که سرو و کاج در اطراف آنها به چشم می‌خورد و دو حوض مربع‌مستطیل بزرگ به ابعاد ۴* ۳۲ متر در میان آنها قرار دارد. سنگ‌های لبه این حوض‌ها، سنگ‌هایی هستند که به دلیل عملیات شهرسازی و امتداد خیابان کریم‌خان زند به سمت بازار وکیل، از حوض باغ شمالی موزه پارس جدا و به این مکان منتقل‌شده‌اند. طرفین این دو باغچه راهروهایی با عرض ۴ متر برای استراحت و رفت‌وآمد قرار دارند.

حیاط جنوبی آرامگاه از سه طرف با دیوارهای آجری مرتفعی احاطه‌شده و تنها در قسمتی از وسط دیوار جنوبی نرده‌های آهنی ساده‌ای دیده می‌شود و در وسط آن، درب ورودی به حافظیه تعبیه‌شده است که با سه پله به خیابان گلستان متصل می‌شود. بخش جنوبی از درب ورودی باغ تا پلکان‌های تالار میانی، حدود ۱۵۰ متر طول و ۸۰ متر عرض و به‌طورکلی ۹۹۸۳ مترمربع وسعت دارد. این حیاط ۴ متر پایین‌تر از کف تالار میانی است و با ۱۸ پله به آن راه می‌یابد.

در دوران کریم‌خان زند، رواق چهار ستونه‌ای به‌صورت تالار در این مکان ساخته شد، اما آنچه که امروز وجود دارد تالاری وسیع با بیست ستون سنگی با ارتفاع ۵ متر است که ۵۶ متر طول و ۷ تا ۸ متر عرض دارد و چهار ستون عهد کریم‌خانی در وسط آن قرار گرفته است. این رواق از تمام نقاط حافظیه مرتفع‌تر بوده و این مجموعه را به حیاط شمالی و حیاط جنوبی تقسیم کرده است. امروزه این قسمت از مجموعه حافظیه با نام‌های بیست ستون، تالار حافظیه و ایوان میانی نیز شناخته می‌شود و الهام گیری آن از معماری دوره‌های هخامنشیان و زندیان باعث شده تا جلوه‌ای بسیار دیدنی داشته باشد. درگذشته ۴ اتاق نیز در محدوده این رواق قرار داشت؛ اما بعدها حذف شدند. امروزه در سمت شرق و غرب تالار، ۲ اتاق وجود دارد که متعلق به سازمان میراث فرهنگی و دفتر آرامگاه هستند.

بالای درگاه این دو اتاق نیز یکی از غزل‌های حافظ دیده می‌شود. سه بیت بر دیوار شرقی و سه بیت بر دیوار غربی به خط میرعماد (از مشهورترین خوشنویسان تاریخ هنر ایران) نوشته و توسط هنرمندان شیرازی بر روی سنگ مرمر نَقر (کنده‌کاری) شده است.

آب‌انبار حافظیه نیز به شکل یک کانال در وسط رواق بیست ستونه ساخته‌شده است. این کانال باعث شده تا حافظیه به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم شود و مقبره حافظ در ناحیه شمالی آن قرار گیرد.

صحن یا محوطه شمالی، فضایی با ابعاد در حدود ۶۰*۵۰ متر است که درگذشته یک قبرستان عمومی بوده و آرامگاه حافظ در آن قرار دارد. در شرق و غرب ضلع جنوبی این محوطه، دو حوض بزرگ و مستطیل‌شکل قرار دارد که هر یک از آنها را دو باغچه با درختان نارنج احاطه کرده است. حوض‌های این قسمت به‌عنوان منبعی برای آب حوض بزرگ مجموعه مورداستفاده قرار می‌گیرند و آب را به آنجا انتقال می‌دهند. پیرامون محوطه، باغچه‌هایی به چشم می‌خورند که چمن‌کاری شده و در آن‌ها کاج، سرو و نارنج کاشته شده است. بر دیوار شمالی صحن، بیت زیر با خط زیبای ثلث به رشته تحریر درآمده است:

سحرم هاتف میخانه به دولت‌خواهی / گفت باز آی که دیرینه این درگاهی.

در شمال صحن، ساختمان‌های دیگری همچون حافظ‌شناسی با مساحت ۳۳۰ مترمربع، کتابخانه با مساحت ۴۴۰ مترمربع با ده هزار جلد کتاب قرار دارند.

در شرق کتابخانه، فروشگاه محصولات فرهنگی و در غرب آن نیز یک چایخانه سنتی دیده می‌شود. سردر چایخانه با کتیبه‌ای به خط نستعلیق و بیت زیر زینت یافته است:

رواق منظر چشم من آشیانه توست / کرم نما و فرود آ که خانه خانه توست.

خطوط ثلث کتیبه‌ها در سراسر صحن شمالی و کتیبه نستعلیق تاریخ بنا، حاصل هنر خطاط به نام، شادروان امیرالکتاب ملک الکلامی کردستانی هستند. دیوارهای پیرامون محوطه شمالی با آجرنماها و طرح‌های شمسه‌گونه تزئین شده و غرفه‌هایی را با درهای چوبی و نقش گل‌های نیلوفر در خود جای‌داده‌اند.

بر روی دیوار جنوبی، غزلی با مطلع زیر دیده می‌شود:

چو بشنوی سخن اهل دل مگو که خطاست / سخن‌شناس نه ای جان من خطا اینجاست.

مقبره حافظ در ارتفاع یک متری از سطح زمین قرار گرفته و پیرامون آن پنج ردیف پلکان مدور وجود دارد که دسترسی به آن را ممکن می‌کند. بر فراز مقبره حافظ، گنبدی زیبا قرار دارد که نمای خارجی آن با ورق‌های مسی به‌صورت ترک ترکی و مانند کلاه قلندران و درویشان پوشیده شده و سقف آن کاشی‌های رنگی معرق دارد. آنچه که در نگاه اول به آرامگاه، توجه شما را به خود جلب می‌کند، رنگ سبز گنبد آن است. این رنگ سبز در نتیجه ترکیب مس با اکسیژن و آب ایجادشده و جلوه خاصی به آرامگاه بخشیده است.

هشت ستون سنگی یکپارچه به ارتفاع پنج متر که به شکل ستون‌های دوره کریم‌خان هستند، این گنبد را بر فراز آرامگاه سرپا نگه‌داشته‌اند. دورتادور زیر سقف، هشت بیت غزل بر روی سنگ‌های یکپارچه نقش بسته که به خط ثلث است و این‌گونه آغاز می‌شود:

حجاب چهره جان می‌شود غبار تنم / خوشا دمی که از آن چهره پرده برفکنم.

همچنین پیش‌ازاین گفته شد که سنگ روی مزار حافظ به دوران کریم‌خان زند تعلق دارد. ابعاد آن ۴۰*۸۰*۲۶۶ سانتی‌متر است و غزل‌هایی از حافظ بر رویش به چشم می‌خورد که به شیوه نستعلیق توسط حاجی آقاسی بیک افشار آذربایجانی نگاشته شده است. در بالای این سنگ و در میان نقش ترنجی، این عبارت به چشم می‌خورد: «انت الباقی و کلشی هالک».

در سطر پایین‌تر، غزلی زیبا از حافظ در ۱۲ سطر نگاشته شده است که با این بیت آغاز می‌شود:

مژده وصل تو کو کز سر جان برخیزم / طایر قدسم و از دام جهان برخیزم.

در قاب دور سنگ نیز غزلی با مطلع (نخستین بیت) زیر دیده می‌شود:

ای دل غلام شاه جهان باش و شاه باش / پیوسته در حمایت لطف اله باش.

با نگاهی به دو گوشه بالای سنگ، متوجه این دو مصرع می‌شویم:

بر سر تربت ما چون گذری همت خواه / که زیارتگه رندان جهان خواهد بود.

و سپس در گوشه پایینی سنگ چشم‌مان به این دو مصرع می‌خورد:

چراغ اهل معنی خواجه حافظ / بجو تاریخش از خاک مصلی.

نکته قابل‌توجه درباره این مصرع‌ها این است که عبارت خاک مصلی به‌حساب حروف ابجد، تاریخ وفات حافظ را بیان می‌کند.

در غرب محوطه شمالی و در پشت آرامگاه خاندان قوام‌السلطنه فضای سبزی وجود دارد که یک حوض کوچک و نسبتاً عمیق در میان آن دیده می‌شود. امروزه این قسمت به کلاس‌های آموزشی مرکز حافظ‌شناسی اختصاص‌یافته است. بر دیوار این قسمت غزلی با مطلع زیر جلوه می‌کند:

بیا که قصر امل سخت سست بنیاد است / به یار باده که بنیاد عمر بر باد است.

آرامگاه‌ها و مقبره‌های متعددی در این قسمت قرار دارد که از جمله می‌توان به آرامگاه غلامحسین صاحب‌دیوانی (از سیاستمداران عصر پهلوی) اشاره کرد. مهم‌ترین مقبره این محوطه، مقبره‌الشعراست که با دری آهنی به فضای بزرگ و چمن‌کاری شده منتهی می‌شود و آرامگاه‌های جمعی از شاعران، نویسندگان، عالمان، استادان دانشگاه و هنرمندان را در خود جای‌داده است که نام مشهورترین آن‌ها در بخش بعدی معرفی خواهد شد.

در شرق مجموعه و در سمت راست حیاط شمالی، دیواری با ۱۴ طاق‌نما وجود دارد که بر روی آن دو غزل با خط زیبای ثلث به چشم می‌خورد. یکی از آنها با مطلع زیر است:

مزرع سبز فلک دیدم و داس مه نو / یادم از کشته خویش آمد و هنگام درو.

و دیگری با مطلع:

عیب رندان مکن ای زاهد پاکیزه سرشت / که گناه دگری بر تو نخواهند نوشت.

در پشت این دیوار بلند، آرامگاه‌های خصوصی خانواده فربد و آرامگاه معدل واقع‌شده است. این آرامگاه در سال ۱۳۸۶ هجری شمسی با تلاش میراث فرهنگی و تخریب خانه‌ها و مقبره‌های اطراف این محدوده به شکل یک بخش جداگانه درآمد و با عنوان محوطه شرقی به مجموعه حافظیه اضافه شد و امروزه به‌عنوان محل دفتر انجمن دوستداران حافظ مورداستفاده قرار می‌گیرد.

در قسمت شمالی کف محوطه و در کنار مزار حافظ، قبرهایی دیده می‌شود که از مهم‌ترین افراد به خاک سپرده‌شده در آنها، می‌توان به نام‌های زیر اشاره کرد:

۱– شیخ محمد اهلی شیرازی، شاعر معروف و صاحب کتاب مشهور سحر حلال متوفی به سال ۹۴۲ هجری قمری.

۲– محمد نصیری‌الحسینی ملقب به فرصت الدوله شیرازی، شاعر، متوفی به سال ۱۳۳۹ هجری قمری.

۳– قطب العارفین آقا محمدهاشم ذهبی شیرازی، از سران سلسه ذهبیه، متوفی به سال ۱۱۹۹ هجری قمری.

۴– حاج ملاعلی سمنانی، عالم و عارف بزرگ، متوفی به سال ۱۳۳۳ هجری قمری.

محل کنونی کتابخانه نیز، مقبره قاسم خان، حاکم و والی فارس بوده است و در جلوی آن نیز مقبره‌های افراد زیر قرار دارد:

۱– حاج سید محمدعلی کازرونی شیرازی، از مجتهدان فارس.

۲– شیخ محمدمهدی کجوری، از مجتهدان برجسته.

۳– شیخ محمدحسن کجوری و سید محمدرضا مجدالعلما (دستغیب).

۷– دکتر علی‌محمد مژده، استاد فرزانه ادبیات دانشگاه، ۱۳۸۱ – ۱۲۹۹ هجری خورشیدی.

۸– استاد حمید دیرین، مؤسس و رییس انجمن خوشنویسان فارس، ۱۳۷۴– ۱۳۱۵ هجری خورشیدی.

۹– استاد نورالدین رضوی سروستانی، از بزرگان آواز و موسیقی اصیل ایرانی، ۱۳۷۹– ۱۳۱۴ هجری خورشیدی.

۱۰– آیت‌الله العظمی شیخ محمدباقر شهید رابع مجتهد اصطهباناتی، سرحلقه آزادی خواهان فارس، ۱۲۸۶ – ۱۲۱۶ هجری خورشیدی.

۱۱– دکتر سید ابوطالب فنائی، نویسنده، مترجم و شاعر، ۱۳۸۱– ۱۳۲۸ هجری خورشیدی.

اطلاعات بازدید

اگر قصد دارید از آرامگاه حافظ در شیراز دیدن فرمایید، اطلاعات زیر را بخوانید:

ساعات بازدید حافظیه شیراز

ساعات بازدید از آرامگاه حافظ شیراز همه‌روزه از ساعت ۷.۳۰ الی ۲۲.۳۰ می‌باشد.

شماره تماس مجموعه

شماره تماس جهت کسب اطلاعات بیشتر: ۳۲۲۸۴۵۵۲–۰۷۱

بهای بلیط حافظیه شیراز

قیمت بلیط بازدید از حافظیه شیراز در ابتدای سال ۱۳۹۹، به ازای هر فرد ایرانی، ۵,۰۰۰ تومان و برای هر فرد خارجی ۵۰,۰۰۰ تومان می‌باشد.

ثبت در آثار ملی ایران

حافظیه شیراز یا همان آرامگاه حافظ در تاریخ ۱۸ آذرماه سال ۱۳۵۴ هجری شمسی با شماره ثبت ۱۰۰۹ در ردیف آثار ملی قرار گرفت.

آدرس حافظیه

شیراز، میدان قائم، بلوار آزادی، بعد از خیابان حافظ.